Profesor Jan Hanasz (1934-2020)

Dnia 18 października zmarł profesor Jan Hanasz. Pasją Jego życia była radioastronomia. Po powrocie w roku 1966 z osiemnastomiesięcznego stypendium w Australii w jednym z najlepszych w tym czasie ośrodków radioastronomicznych na świecie (Division of Radiophysics C.S.I.R.O.) zajął się radiowymi obserwacjami Słońca – w Australii powstawały wtedy fundamentalne w tej dziedzinie prace. Zaczął już wtedy myśleć o radiospektrografie wysłanym na orbitę wokółziemską. Były to działania pionierskie, nikt przed Nim w Polsce czegoś takiego nie dokonał. Interkosmos-Kopernik 500, który powstał przy współpracy Zakładu Astronomii PAN (późniejszy CAMK PAN), w którym prof. Hanasz pracował od roku 1955, Zakładu Radioastronomii Instytutu Astronomii UMK i Instytutu Lotnictwa znalazł się na orbicie w roku 1973. Był to pierwszy polski eksperyment na pokładzie sztucznego satelity Ziemi. Chociaż żył tylko kilka miesięcy, to zaobserwował (zakres odbiornika to 0.6-6 MHz) szereg ciekawych zjawisk. Udało się m.in. zaobserwować po raz pierwszy naturalne tzw. mody Bernsteina w jonosferze Ziemi, wykorzystując dwójłomność plazmy jonosferycznej znaleziono polaryzację słonecznych hektometrowych wybuchów III typu dla niektórych spośród nich, udało się też zmierzyć średnice niektórych źródeł wspomnianego promieniowania. Interkosmos-Kopernik 500 był też chyba pierwszym w ramach Interkosmosu urządzeniem, które wykorzystywało cyfrowy zapis danych na taśmie magnetycznej.

Kolejny, znacznie bardziej skomplikowany, poprzedzony latami niepewności i ciężkiej pracy, kierowany przez profesora Hanasza eksperyment POLRAD został wystrzelony w roku 1996 w ramach misji Interball-2. Prace nad radiospektropolarymetrem pracującym w zakresie 20 kHz – 2 MHz początkowo prowadzone przez CAMK PAN i Instytut Lotnictwa przeniosły się do CBK PAN (wraz z przejściem prof. Hanasza do tej instytucji). Głównym przedmiotem badań stało się tzw. Kilometrowe Promieniowanie Radiowe Ziemi (AKR). Powstaje ono na wysokościach 2000-20000 km nad powierzchnią Ziemi w polarnych obszarach magnetosfery ziemskiej. Analogiczne promieniowanie obserwuje się dla wszystkich planet Układu Słonecznego posiadających magnetosfery, spodziewamy się go również dla planet w pozasłonecznych układach planetarnych. Dzięki eksperymentowi POLRAD znacznie rozszerzył się krąg współpracowników prof. Hanasza. Weszły do niego grupy z Francji mające duże doświadczenie w analizie AKR w ramach szwedzkiej misji VIKING, jak i naukowcy z University of Iowa, gdzie pracuje najlepsza chyba na świecie grupa zajmująca się emisjami radiowymi w Układzie Słonecznym. Przyrząd okazał się tak dobry, że jego dane są wykorzystywane do dziś, poza tym są zarchiwizowane na serwerze CDPP we Francji i są ogólnie dostępne, podobnie jak dane wielu innych, ważnych misji kosmicznych.

W ramach eksperymentu udało się m.in. przeprowadzić dokładną analizę statystyczną polaryzacji AKR, też sprawdzić, że jest to rzeczywiście polaryzacja kołowa praktycznie nie zawierająca składowej liniowej. Podobne pomiary zostały przeprowadzone dwa lata później w ramach misji CASSINI. Dane POLRADA pozwoliły również na wykazanie związku pulsacji AKR z tzw. rezonansami linii sił pola magnetycznego (FLR). W klasycznej już pracy Mutel et al. (2008), pokazana została silna kierunkowość AKR (wiązki styczne do owalu zorzowego). Wykorzystane do tego zostały jednoczesne pomiary z czterech satelitów misji CLUSTER. POLRAD pozwolił na uzyskanie podobnych wyników z użyciem tylko jednego satelity. Robert Mutel, kiedy dowiedział się o pracach prowadzonych przez prof. Hanasza, odwiedził Toruń i wspólnie z zespołem Profesora pracował nad danymi POLRADa. Dzięki eksperymentowi POLRAD prof. Hanasz stał się rozpoznawalnym w świecie członkiem elitarnej grupy naukowców zajmujących się emisjami radiowymi Ziemi, a AKR w szczególności.

Prof. Hanasz był członkiem Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU), Amerykańskiej Unii Geofizycznej (AGU), Polskiego Towarzystwa Astronomicznego (PTA).

(tekst: Roman Schreiber)